คนรุ่นใหม่กับการออกแบบพื้นที่เรียนรู้สำหรับเด็กและเยาวชนเพื่อสังคมสุขภาวะ

ในปี พ.ศ. 2563 มีประชากรในประเทศจำนวน 66,186,727 คน โดยมีประชากรที่เป็นเด็ก (0-17 ปี) จำนวน 13,123,963 คน คิดเป็นร้อยละ 19.83 และเยาวชน (18-25 ปี) จำนวน 7,055,245 คน คิดเป็นร้อยละ 10.66  รวมเด็กและเยาวชนจำนวน 20,179,208 คน คิดเป็นร้อยละ 30.49  ของประชากรทั้งประเทศ (สำนักงานสถิติแห่งชาติ, 2563)  นับว่าเป็นกลุ่มช่วงวัยที่มีเกือบ 1 ใน 3 ของช่วงวัยต่างๆ ของประเทศที่กำลังเติบโตเป็นพลังสำคัญในการกำหนดทิศทางและขับเคลื่อนประเทศ

อย่างไรก็ดี จากรายงานสถานการณ์และแนวโน้มปัญหาของเด็กและเยาวชนในศตวรรษที่ 21 (กังสดาล เชาว์วัฒนกุล และคณะ, 2562) ระบุว่า ในช่วงปี พ.ศ. 2562 มีเด็กและเยาวชนถึงร้อยละ 44.9 ของจำนวนประชากรเด็กและเยาวชนทั้งประเทศ ที่ไม่ได้อาศัยอยู่ร่วมทั้งกับพ่อและแม่ (ครอบครัว) สะท้อนให้เห็นว่าเด็กและเยาวชนกลุ่มนี้มีแนวโน้มที่ต้องการได้รับการดูแลเอาใจใส่เป็นพิเศษ ทั้งในเรื่องของพร้อมของผู้ที่จะเข้ามาดูแลเด็ก การมีที่พึ่งพิงด้านมั่นคงทางจิตใจ และด้านเศรษฐกิจในครัวเรือนที่จะสนับสนุนการดำรงชีวิตของเด็ก โดยปัญหาของเด็กและเยาวชนในทุกช่วงวัย แบ่งได้ 2 กลุ่มปัญหา คือ (1) ปัญหาด้านสุขภาพอนามัยและพัฒนาการที่เกิดจากความไม่พร้อมของพ่อแม่ สภาพครอบครัว และรูปแบบการเลี้ยงดูของครอบครัว และ (2) ปัญหาด้านพฤติกรรมจากสภาพแวดล้อมทางสังคม ที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมทำให้เด็กและเยาวชนไม่เท่าทันต่อสถานการณ์ที่เปลี่ยนไป และไม่สามารถดำรงชีวิตได้อย่างมั่นคงในยุคปัจจุบัน

มากไปกว่านั้น ในช่วงเกิดวิกฤตการณ์การแพร่ระบาดของเชื้อไวรัสโควิด-19 ได้มีการรายงานสถานการณ์เกี่ยวกับผลกระทบที่มีต่อเด็กและเยาวชนทั้งทางตรง คือ การเจ็บป่วยของเด็กที่เพิ่มขึ้นร้อยละ 21 ของจำนวนผู้ป่วยทั้งหมด โดยมีอัตราการตายคิดเป็น 3 ต่อ 10,000 คน ส่วนผลกระทบทางอ้อมที่เกิดขึ้นกับเด็ก เช่น ครอบครัวของเด็กยากจนลง พ่อแม่มีการหย่าร้าง การปล่อยให้เด็กอยู่ตามลำพังหรือภายใต้การดูแลของผู้สูงอายุ (วัยชรา) และการใช้ความรุนแรงในครอบครัว เป็นต้น (อดิศักดิ์ ผลิตผลการพิมพ์, 2564) สำหรับผลกระทบที่เกิดขึ้นกับกลุ่มเด็กปฐมวัย (0-6 ขวบ) ที่ยังไม่สามารถพึ่งพาตนเองได้ ก็ต้องเผชิญกับการขาดผู้ดูแล

เด็กบางส่วนสูญเสียโอกาสในการอยู่ร่วมกับพ่อแม่ที่ไม่สามารถเดินทางข้ามจังหวัดได้ (กรณีที่พ่อแม่ต้องไปทำงานต่างพื้นที่) นอกจากนั้น ได้เกิดภาวะเด็กกำพร้าที่เพิ่มสูงขึ้น ซึ่งเด็กกลุ่มนี้ต้องเผชิญกับความทรงจำวัยเยาว์อันเจ็บปวด และอาจเป็นเรื่องท้าทายที่เด็กจะเติบโตอย่างมีคุณภาพ เพราะขาดคนประคับประคองดูแล  ในขณะที่หญิงตั้งครรภ์จะเกิดภาวะด้านจิตใจ เช่น ความกังวลเกี่ยวกับการเผยแพร่เชื้อโควิดสู่ทารกแรกเกิดจากการสัมผัสอย่างใกล้ชิด โดยเฉพาะช่วงที่ต้องให้นมบุตรที่ต้องหยุดชะงักไป ซึ่งส่งผลให้ทารกไม่ได้กินนมแม่เพื่อสร้างภูมิคุ้มกัน (ธาม เชื้อสถาปนศิริ, 2564)

ทั้งนี้ ยังมีประเด็นที่คนในสังคมกล่าวถึงและให้ความสำคัญ คือ เด็กและเยาวชนใช้เวลาส่วนใหญ่อยู่ในบ้านหรือมุมส่วนตัวของตนเอง เพื่อเล่นโทรศัพท์มือถือแทนการออกมาวิ่งเล่น เรียนรู้หรือทำกิจกรรมกลางแจ้ง ซึ่งพฤติกรรมดังกล่าวมีผลเชิงลบต่อพัฒนาการตามช่วงวัยของเด็กและเยาวชน ทั้งด้านร่างกาย สภาพจิตใจ อารมณ์ ทักษะทางการสื่อสารและการเข้าสังคม (ธนวัฒน์ ธรรมโชติ, 2564)  จากการสำรวจพบว่าเด็กและเยาวชนได้ใช้เวลาไปกับการเล่นอินเทอร์เน็ต เฉลี่ยวันละ 5 ชั่วโมงขึ้นไป หรือคิดเป็นร้อยละ 47.6 ผ่านการใช้โทรศัพท์มือถือของตนเอง (กรมกิจการเด็กและเยาวชน, 2563) จากข้อมูลดังกล่าวมีแนวโน้มว่าเด็กและเยาวชนจะมีพฤติกรรมในลักษณะของการแยกตัวและมีความสัมพันธ์ห่างเหินกับคนในครอบครัวและคนรอบตัวเพิ่มขึ้น โดยผลกระทบตามมาทำให้เด็กและเยาวชนขาดความรับผิดชอบด้านการเรียน เกิดการใช้จ่ายเงินเพิ่มสูงขึ้น และส่งผลเสียต่อสุขภาพร่างกายและจิตใจ

จากสถานการณ์และแนวโน้มของปัญหาเด็กและเยาวชนที่กล่าวข้างต้น ทำให้สังคมเกิดการตื่นตัว และร่วมกันหาแนวทางและวิธีการในการแก้ปัญหาในรูปแบบที่ต่างกันตามบทบาทและภารกิจของหน่วยงานภาครัฐ องค์กรพัฒนาเอกชน และกลุ่มอิสระที่ขับเคลื่อนสังคม หนึ่งในนั้นที่เห็นได้ชัดและมีการดำเนินงานมาตลอด คือการศึกษาสภาพปัญหาของเด็กและเยาวชนที่เกิดขึ้นพร้อมกับจัดทำข้อเสนอในเชิงนโยบาย ทั้งการพัฒนาระบบฐานข้อมูล การสนับสนุนเพื่อลดภาระของผู้ปกครอง การพัฒนาหรือยกระดับศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก และการจัดกิจกรรมที่ส่งเสริมพัฒนาการตามวัยของเด็กและเยาวชนให้เกิดสุขภาวะที่ดี  โดยเฉพาะประเด็นด้านการศึกษาหรือการจัดประสบการณ์เรียนรู้ที่เหมาะสมเพื่อเสริมสร้างศักยภาพและพัฒนาตามช่วงวัย ซึ่งเป็นเครื่องมือสำคัญในการ “สร้างคนอย่างยั่งยืน” จึงขอยกตัวอย่างในเชิงนโยบายจากภาครัฐ เช่น การออกพระราชบัญญัติการพัฒนาเด็กปฐมวัย พ.ศ. 2562 การร่างแผนพัฒนาเด็กปฐมวัย พ.ศ. 2563-2570 เพื่อเป็นนโยบายหลักในการขับเคลื่อนและบูรณาการการพัฒนาเด็กปฐมวัยในทุกด้าน และการดำเนินโครงการต่างๆ อย่างไรก็ดี เนื่องด้วยประเทศไทยมีความเหลื่อมล้ำของคุณภาพการศึกษา แม้แต่การจัดบริการปฐมวัยก็ยังพบว่าสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยบางแห่งไม่ได้มาตรฐานและไม่มีคุณภาพ และบุคลากรไม่มีศักยภาพเพียงพอจึงส่งผลกระทบต่อพัฒนาการตามวัยของเด็ก (แผนแม่บทภายใต้ยุทธศาสตร์ชาติ ประเด็นที่ 11, 2562)

แม้แต่หน่วยงานระดับประเทศที่ดำเนินงานในการจัดตั้งสภาเด็กและเยาวชน ที่ครอบคลุมทั้งในระดับตำบล อำเภอ จังหวัด และประเทศ รวมจำนวน 8,780 แห่ง โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อมุ่งสร้างเสริมศักยภาพเด็กและเยาวชนทั่วประเทศไทย ผ่านการดำเนินกิจกรรมที่หลากหลายและขับเคลื่อนงานเพื่อเป็นกระบอกเสียงในการสะท้อนคุณภาพชีวิตเด็กและเยาวชนในประเทศไทย รวมทั้งสิ้น 20,201 กิจกรรม อย่างไรก็ดี พบว่า สภาเด็กไม่สามารถตอบโจทย์หรือแก้ปัญหาดังกล่าวได้ทั้งหมด และยังพบว่าเจ้าหน้าที่ในทุกระดับยังปิดกั้น การแสดงความสามารถของเด็กและเยาวชน (กังสดาล เชาว์วัฒนกุล และคณะ, 2562) ทั้งนี้สะท้อนให้เห็นว่าการแก้ปัญหาโดยใช้นโยบายสั่งตรงจากภาครัฐเพื่อแก้ปัญหาแบบเหมารวมทั้งประเทศไม่สามารถแก้ไขปัญหาได้จริง โดยเฉพาะในสังคมไทยที่มีความเหลื่อมล้ำและไม่เท่าเทียมทางการศึกษา สังคม เศรษฐกิจและการเข้าถึงทรัพยากร ประกอบกับบริบทพื้นที่แต่ละแห่งมีความหลากหลาย ความซับซ้อนเชิงโครงสร้างและความพิเศษเฉพาะถิ่น

ด้วยเหตุนี้ องค์กรพัฒนาเอกชนจึงมีบทบาทสำคัญที่จะเข้าไปมีส่วนร่วมในการบรรเทาและแก้ปัญหาดังกล่าว เนื่องด้วยรูปแบบและวิธีการทำงานที่ “เข้าถึงและเข้าใจบริบทของพื้นที่” อย่างเช่น มูลนิธิอาสาสมัครเพื่อสังคม (มอส.) ก่อตั้งในปี พ.ศ. 2523 มีเป้าหมายเพื่อการพัฒนาศักยภาพเยาวชนและคนรุ่นใหม่ ให้มีสำนึก ความรู้ และทักษะในการทำงานเพื่อแก้ปัญหาชุมชนและสังคม พร้อมก้าวสู่การเป็นผู้สร้างการเปลี่ยนแปลง (Change agent) ทั้งระดับตนเอง ชุมชนท้องถิ่น และสังคมโดยรวม ผ่านกระบวนการเรียนรู้อย่างต่อเนื่องอย่างน้อยหนึ่งปี ด้วยกระบวนการที่ให้ความสำคัญกับ (1) การเรียนรู้ท่ามกลางปฏิบัติ (Learning by doing) โดยอาสาสมัครจะถูกส่งไปทำงานในประเด็นที่ตนเองสนใจในพื้นที่ ทั้งชุมชนและภาคีเครือข่ายที่กระจายทั่วประเทศ (2) การเรียนรู้จากการอบรมสัมมนา และประชุมเชิงปฏิบัติการที่ มอส. จัดขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยมีจุดเด่นของกระบวนการที่ให้ความสำคัญกับการเรียนรู้เพื่อเติบโตทั้ง ชีวิต ความคิดและจิตใจ ที่นำไปสู่การติดตั้งอุดมการณ์ทางสังคม มีความรู้และทักษะเพื่อขับเคลื่อนงานที่สร้างความเปลี่ยนแปลง และ (3) กระบวนการติดตามระหว่างการปฏิบัติงาน โดยทีมพี่เลี้ยงจาก มอส. และพี่เลี้ยงประจำภาคเพื่อสนับสนุนและหนุนเสริมอาสาสมัครที่อยู่ในช่วงการปฏิบัติงาน โดยจะมีการถอดองค์ความรู้เพื่อนำมาพัฒนาและจัดกระบวนการเรียนรู้ให้ตรงกับความต้องการของอาสาสมัครให้เท่าทันสถานการณ์สังคมที่เปลี่ยนไป 

จุดแข็งของมูลนิธิอาสาสมัครเพื่อสังคมจากการทำงานร่วมกับเครือข่ายอาสาสมัครมาเป็นระยะเวลามากกว่า 40 ปี ทำให้ทางมูลนิธิอาสาสมัครเพื่อสังคม (มอส.) มีคนรุ่นใหม่ (Change agent) ที่แข็งแกร่งทั้งด้านอุดมการณ์ทางสังคมและต้นทุนจากประสบการณ์ที่สะสมมา กระจายถิ่นฐานและขับเคลื่อนงานในชุมชนของตนเองอยู่ทั่วประเทศ จากสถานการณ์ปัญหาเด็กและเยาวชนที่กล่าวมา จึงนำมาสู่การพูดคุยแลกเปลี่ยนกับคนรุ่นใหม่ที่มีความสนใจและทำงานในประเด็นเด็กและเยาวชน จนเกิดเป็นมองเห็นเป้าหมายร่วมกันที่ต้องการให้เด็กและเยาวชนมีคุณภาพชีวิต และเติบโตขึ้นด้วยการมีสุขภาวะที่ครอบคลุมทางกาย ทางจิต ทางปัญญาและทางสังคมอย่างมีคุณภาพ การระดมความคิดเห็นเบื้องต้นระหว่างคนรุ่นใหม่ที่อยู่ในพื้นที่ 5 แห่ง จึงเกิดขึ้น ผ่านการอธิบายเกี่ยวกับศักยภาพทั้งด้านทรัพยากรบุคคลและทุนบนฐานนิเวศของชุมชนที่แสดงถึงความพร้อมในการเป็นต้นแบบหรือพื้นที่สาธิตของการมีพื้นที่เรียนรู้สำหรับเด็กและเยาวชน

กรอบแนวคิดและยุทธศาสตร์

เกณฑ์ในการรับสมัคร

พื้นที่ดำเนินการ

กลุ่มเป้าหมาย

วัตถุประสงค์ของโครงการ

วิธีการดำเนินโครงการ

เป้าประสงค์ของโครงการ

การกำกับติดตาม และการประเมินติดตามภายใน